«Μπορείς να σχεδιάζεις για εκατό χρόνια. Αλλά δεν ξέρεις τι θα συμβεί την επόμενη στιγμή.» — Θιβετιανή παροιμία
Υπάρχουν πρωινά που ξυπνάω και ο κόσμος έξω μοιάζει πνιγμένος σε μια ομίχλη που δεν ξέρω πώς να διώξω. Δεν είναι απλώς κρύος αέρας: είναι ένα βαρύ, αόρατο πέπλο που κάθεται πάνω από το στήθος μου και με σφίγγει. Η σκέψη ότι κάτι επώδυνο ή αβέβαιο πλησιάζει (χωρίς όνομα, χωρίς μορφή) γίνεται ένας μόνιμος συνοδοιπόρος. Αυτός ο υποκείμενος φόβος κάνει κάθε ανάσα λίγο πιο δύσκολη, κάθε κίνηση πιο προσεκτική.
Προσπαθώ να είμαι υπεύθυνος. Προσπαθώ να προετοιμάζω, να προβλέπω, να φτιάχνω σχέδια που θα μοιάζουν σαν σκαλωσιές για να στηριχτεί το μέλλον. Σαν σκηνοθέτης μαθαίνεις να μετράς τον χρόνο, να γράφεις shot lists, να έχεις έφεση στην τεχνική, Nagra 4.2, φιλμ 16 χιλιοστών, μαγνητικές ταινίες, θήκες με φακό και πρόχειρα σενάρια γραμμένα σε χαρτί που τσαλακώνεται στην τσέπη. Το να προετοιμάζεις είναι επάγγελμα. Χωρίς αυτό, τα πράγματα καταρρέουν. Και παρόλα αυτά, μέσα σε όλη αυτή την επιμέλεια, υπάρχει ένα άλλο αίσθημα που δεν το μπαλώνει καμία λίστα: η αίσθηση της αβοηθησίας. Δεν κρατώ το μέλλον. Δεν το ελέγχω. Και αυτή η αλήθεια με τρομάζει.
Ίσως το έχετε νιώσει κι εσείς: αυτή την εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα στο να κάνεις ό,τι καλύτερο μπορείς και στην άσχημη, επίμονη αίσθηση ότι μπορεί να μην είναι ποτέ αρκετό. Η ανησυχία γίνεται ρουτίνα, μια επαναλαμβανόμενη πρόβα σ’ ένα κακό σενάριο που το παίζεις όσο πιο πειστικά γίνεται στο κεφάλι σου, σαν να προετοιμάζεσαι για την καταστροφή αντί για τη ζωή.
Σε αυτή τη στιγμή στράφηκα στις βουδιστικές διδασκαλίες. Όχι για να βρω γλυκανάλατες λέξεις, αλλά για να ζητήσω μια διαφορετική σχέση με την αβεβαιότητα. Αυτό που μου έμαθαν δεν ήταν απλώς θεωρία: ήταν τρόπος παρουσίας.
Τι με δίδαξε ο Βουδισμός για το μέλλον
Το πρώτο σημαντικό μάθημα ήταν απλό και, ταυτόχρονα, βαθύ: ο Βουδισμός δεν απαιτεί να παύσουμε να νοιαζόμαστε για το μέλλον. Μας καλεί να σταματήσουμε να ζούμε μέσα σε αυτό. Ο Βούδας έθεσε τον πόνο ως αποτέλεσμα δύο παθών: της επιθυμίας (της αρπαγής προς κάτι συγκεκριμένο) και της αποστροφής (της άρνησης ή της απώθησης αυτού που φοβόμαστε). Όταν αγχώνεσαι και προσπαθείς να ελέγξεις τα πάντα, κάνεις και τα δύο: αρπάζεις το μέλλον, το πλάθεις και το ποθείς και ταυτόχρονα αποστρέφεσαι την πιθανότητα του πόνου.
Παλιά πίστευα ότι το σκεπτικό και το σχέδιο μπορούσαν να εξουδετερώσουν το ρίσκο. Αν ετοίμαζα τις λίστες μου, αν επανέλθω στα πλάνα, αν υπέγραφα συμβόλαια και στήριζα κάθε κόκκο του έργου μου, τότε η ζωή θα έμπαινε στο καλούπι που είχα σχεδιάσει. Έμαθα όμως, με τρόπους που δεν επιθυμούσα να μάθω, ότι η ανησυχία δεν ισοδυναμεί με πρόνοια. Η ανησυχία είναι πόνος εκ των προτέρων: σε απορροφά, σε αφαιρεί από το παρόν και δεν σε προστατεύει. Το μόνο που καταφέρνει είναι να σε απομακρύνει από το μοναδικό μέρος όπου μπορείς να δράσεις: από εδώ.
Η πραγματική σύγκρουση: σχεδιασμός εναντίον παρουσίας
Αυτή είναι η πάλη που νοιώθω καθημερινά και ίσως και εσείς: Πιστεύω στη δύναμη της παρουσίας. Πιστεύω ότι η ζωή γίνεται ορατή μόνο όταν την ζεις. Ταυτόχρονα όμως, ως επαγγελματίας, γνωρίζω ότι χωρίς σχέδιο είμαστε καταδικασμένοι σε ασυνεννοησία και χάος. Ο σχεδιασμός δεν καταργεί την τέχνη: δημιουργεί χώρο για αυτήν. Μου επιτρέπει να εστιάσω, να ξαναδιαλέξω, να έχω ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο η στιγμή μπορεί να λάμψει.
Και εκεί βρίσκεται το παράδοξο: πόσο προετοιμασμένος μπορείς να είσαι, και πόσο ικανός να αφήσεις όταν φτάσει η στιγμή; Πώς δένεις την προσοχή σε μια φόρμα χωρίς να την κάνεις κλουβί;
Υπήρξε μια εποχή που το έμαθα αυτό βίαια.
Ένα μάθημα από την ζωή — Η ιστορία της ταινίας και του βιολιστή
Πριν από χρόνια, έλαβα επιχορήγηση για να γυρίσω ένα ντοκιμαντέρ 16 χιλιοστών για έναν βιολιστή που θαύμαζα. Ένιωθα ευλογημένος. Είχα ετοιμάσει τον εξοπλισμό μου ως θρησκευτική ευλάβεια: την Nagra 4.2 με τον δικό της, διακριτικό ήχο, φιλμ τυλιγμένο προσεκτικά σε μεταλλικά κουτιά, μπαταρίες φορτισμένες, λίστες λήψεων που είχαν την ακρίβεια στρατιωτικού σχεδίου. Όλα τα κομμάτια έδειχναν να ταιριάζουν. Ο μουσικός ήταν έτοιμος, οι χορηγοί παρατηρούσαν το project θετικά, το πρόγραμμα ήταν μαρκαρισμένο με μίλια λεπτομέρειας. Ένιωθα ότι τα πάντα, τελικά, θα τακτοποιούνταν.
Κι όμως. Τους μήνες πριν από τα γυρίσματα, ο μουσικός πέθανε απροσδόκητα. Η στιγμή που έμαθα την είδηση ήταν σαν να ακουμπάς την άκρη μιας ταινίας και να βλέπεις όλο το φιλμ να ξετυλίγεται και να χάνεται στο σκοτάδι. Η μορφή του έργου που είχα ονειρευτεί διαλύθηκε μπροστά μου, μαζί με το όνομα και το πρόσωπο που του έδινε νόημα. Τα χρήματα της επιχορήγησης δεν είχα τη δυνατότητα να τα επιστρέψω και το έργο δεν είχε πλέον το πρόσωπο που το γέννησε. Ήταν εύκολο και ίσως αναμενόμενο, να παραδοθώ στην απογοήτευση και να αφήσω την εργασία να πεθάνει μαζί με τον πρωταγωνιστή της.
Αλλά αντί γι’ αυτό, έμεινα. Έμεινα όχι επειδή είχα το θάρρος ενός ήρωα, αλλά επειδή είχε μείνει κάτι μέσα μου που απαιτούσε να ακουστεί: η αγάπη για τη μουσική και ο σεβασμός στην ουσία του έργου. Κάθισα με την απώλεια και άρχισα να ακούω, όχι με τα αυτιά του προγραμματιστή, αλλά με την μορφή κάποιου που θρηνεί και ταυτόχρονα δημιουργεί. Έφτιαξα άλλη ταινία. Δεν ήταν το αρχικό σχέδιο, ήταν όμως αληθινή. Χρησιμοποίησα την απουσία ως θέμα, την σιωπή ως μουσικό όργανο, τα αποτυπώματα του βιολιστή σε ανθρώπους, σε χώρους, σε παλιές ηχογραφήσεις. Η δομή που είχα χτίσει με προετοίμασε, αλλά η παρουσία (η δυνατότητα να παραμείνω ανοικτός στην πραγματικότητα, όσο σκληρή κι αν ήταν) μου επέτρεψε να δω μια άλλη αλήθεια να αναδύεται.
Αυτό το μάθημα με δίδαξε τη λεπτή τέχνη του να σχεδιάζεις χωρίς να παραδέρνεις στον πανικό της προσκόλλησης.
Η Μέση Οδός: ευέλικτη ετοιμότητα
Συχνά επιστρέφω σε αυτή την εμπειρία σαν σε ένα σημείο αναφοράς. Η σύγκρουση που περιγράφω δεν είναι ιδιόμορφη μόνο στην τέχνη. Ο στρατός εκπαιδεύεται μέχρι την τελειότητα για να αντέξει το απρόβλεπτο. Οι τζαζ μουσικοί προβάρουν αμέτρητες νότες, μόνο και μόνο για να τις εγκαταλείψουν την ώρα της παράστασης και να αυτοσχεδιάσουν. Υπάρχει μια σοφή ισορροπία ανάμεσα στην προετοιμασία και στην ικανότητα να αφήνεις τον κόσμο να μιλήσει όταν μιλάει.
Μπορείς να σχεδιάσεις σαν να κουρδίζεις ένα όργανο: προετοιμάσου με προσοχή, ρύθμισε, τέντωσε τις χορδές. Και όταν έρθει η στιγμή, παίξε: όχι από ανάγκη ελέγχου, αλλά από αυθεντική σύνδεση. Ο σχεδιασμός σου γίνεται εργαλείο, όχι πανοπλία. Η προσκόλληση στην πρόβλεψη είναι προαιρετική.
Τι με βοηθάει τώρα — Πρακτικές κινήσεις
Όταν η ανησυχία ανεβαίνει, όταν το σώμα μου θυμίζει ότι ο φόβος είναι ζωντανός, σταματώ. Αναπνέω. Αφήνω το σώμα να κατεβάσει την ένταση. Κοιτάζω τις λίστες μου και τις εξετάζω με ειλικρίνεια: Προσπαθώ να ελέγξω το αδύνατο; Υπάρχουν πράγματα που μπορώ να κάνω τώρα, χωρίς πανικό; Μπορώ να αναλάβω την ευθύνη του επόμενου βήματος χωρίς να πιστέψω ότι αυτό το βήμα θα ακυρώσει κάθε πιθανή απώλεια;
Μαθαίνω να σχεδιάζω με χαλαρότητα: να έχω δομή αλλά και πλάτος για το απρόβλεπτο. Να κρατώ χώρο για το λάθος, για την αλλαγή, για το θαύμα. Να αντιμετωπίζω τη ζωή με περιέργεια και ευελιξία, και πάνω από όλα με καλοσύνη προς τον εαυτό μου όταν τα σχέδια διαλύονται.
Και μερικές φορές, σιωπηλά, χωρίς τελετές, επαναλαμβάνω τις ευχές που μου κρατούν την καρδιά: Είθε να είμαι ασφαλής. Είθε να έχω το θάρρος και τη φροντίδα για ό,τι έρχεται. Είθε να εμπιστευτώ αυτή τη στιγμή.
Αυτές οι λέξεις δεν λύνουν τα πάντα. Δεν θάβουν την αβεβαιότητα. Αλλά με φέρνουν πίσω σ’ ένα απλό και αληθινό σημείο: εδώ υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω. Εδώ υπάρχει η δύναμη της παρουσίας. Εδώ και μόνο εδώ μπορώ να δουλέψω, να αγαπήσω, να σχεδιάσω χωρίς να ταυτίζομαι συναισθηματικά με το σχέδιο. Μπορείς να χτίσεις δομές, να κάνεις το επόμενο σωστό βήμα, και ταυτόχρονα να αφήσεις χώρο στη ζωή να σε εκπλήξει. Άφησε τα σχέδιά σου να υπηρετούν τη ζωή, όχι να την αντικαταστήσουν.